Carol Tavris over cognitieve dissonantie en zelfbedrog
02 09 07 - 08:14 - Categorie: wetenschap
Carol Tavris
Carol Tavris spreekt over cognitieve dissonantie, over hoe dit mechanisme leidt tot een verkeerd beeld van onszelf en de wereld om ons heen, en de gevolgen die dat heeft voor onszelf en onze omgeving. De theorie over cognitieve dissonantie werd in 1957 opgesteld door Leon Festinger, die de theorie testte aan de hand van het gedrag van een sekte die ervan overtuigd was dat hun aanhangers door een ruimteschip zouden worden opgehaald om ze te redden van een op handen zijnde zondvloed. De voorspelling was dat door het uitblijven van de vloed en de komst van de UFO het geloof juist zo worden versterkt, en dit bleek inderdaad zo te zijn.
Met cognitieve dissonantie wordt het onaangename gevoel bedoeld van spanning of frustratie dat onstaat als mensen worden geconfronteerd met informatie die hun basisaannames weerspreekt. Er treedt dan een psychisch mechanisme in werking om de spanning weg te werken door de ideeën met elkaar in overeenstemming te brengen, en zo de gemoedsrust te herstellen. Cognitieve dissonantie kan een drijvende kracht zijn om nieuwe denkbeelden te ontwikkelen, maar kan er ook toe leiden dat mensen zich afsluiten voor informatie die hun overtuigingen weerleggen. Tavris en Aronson zien het mechanisme van de zelfrechtvaardiging als een belangrijke factor bij het nemen van onlogische beslissingen.
Professor Tavris, welkom bij ons programma. Als goochelaar ben ik heel erg geïnteresseerd in onderwerpen als bedrog en zelfbedrog. Het doet me denken aan charlatans die zichzelf serieus beginnen te nemen, zoals gebedsgenezers die in hun eigen krachten gaan geloven etc. De theorie van de cognitieve dissonantie verklaart hoe het mogelijk is dat we met ons zelfbedrog kunnen leven. Wat is cognitieve dissonantie eigenlijk?
Cognitieve dissonantie is het ongemakkelijke gevoel dat we hebben als iets wat we geloven of hopen wordt tegengesproken door de feiten, of als ons gedrag niet overeenkomt met het positieve beeld dat we van onszelf hebben. Of als we twee verschillende ideeën hebben die elkaar wederzijds uitsluiten. Dissonerende cognities zijn 'stukjes kennis' of 'stukjes bewustzijn' die wrijving veroorzaken doordat ze elkaar tegenspreken. Elke roker bijvoorbeeld kent dat gevoel. Je rookt, maar je weet dat je eraan dood kan gaan. Dat veroorzaakt een ongelukkig gevoel, dus je moet deze dissonantie proberen op te lossen. Dat doe je door de een of andere manier het bewijs dat roken dodelijk kan zijn te verzachten of te negeren, of anders moet je stoppen met roken.
Dissonantie is een emotionele toestand. Het is echt ongemakkelijk, vooral als basisaannames worden aangetast. Stel dat je een diepe overtuiging hebt over hoe je bijvoorbeeld je kinderen moet opvoeden, en opeens verschijnt er een publicatie waarin wordt uitgelegd dat onderzoek aantoonde dat die manier helemaal verkeerd is. Mensen zijn gewoonlijk niet blij met zo'n onderzoek dat aantoont dat ze alles verkeerd doen, integendeel, ze ergeren zich eraan en zeggen: ga toch weg met je stomme onderzoek.
Wetenschap is juist zo interessant omdat het ingaat tegen de manier waarop de menselijke geest werkt, omdat het ons forceert in een dissonantie positie. Het mechanisme van de wetenschap dwingt ons om onze aannames en overtuigingen te confronteren met de feiten. En als de feiten onze aannames niet ondersteunen, moeten we die aannames bijstellen. Maar dat is precies tegenstrijdig met hoe ons brein werkt. Onze hersens zijn juist voortdurend op zoek zijn naar bevéstiging van wat we geloven, en maken dat we informatie die hiermee tegenstrijdig is verzachten of naast ons neerleggen.
Kijk bijvoorbeeld naar het gedrag van mensen die we hypocriet vinden, of regelrechte bedriegers. We denken, hoe kunnen zulke mensen met zichzelf leven. Hoe kunnen ze zichzelf in de ogen kijken terwijl ze weten dat ze iemand staan te bedriegen. Soms beseffen de bedriegers zelf niet eens wat ze aanrichten. Ze denken dat mensen gewoon een simpele prooi zijn, en waarom zou je daar niet van profiteren?
Maar het grootste probleem zijn de oplichters die zelf het volste vertrouwen hebben in wat ze doen. Ze zijn er diep van overtuigd dat ze bovennatuurlijke machten bezitten, dat ze je kunnen vertellen waar een lijk begraven ligt. De manier waarop zij informatie verwerken is er opgericht alles uit te sluiten dat aantoont dat ze het fout hebben.
Dus het is eigenlijk vooral heel vervelend als we worden geconfronteerd met informatie die dissoneert met ons identiteitsgevoel. Informatie die ons zelfbeeld tegenspreekt, leidt in feite tot zelfbedrog. Niemand wil of kan toegeven hoe slecht hij eigenlijk is.
Als we we met dissonerende gegevens te maken hebben, bijvoorbeeld over ons rookgedrag, is dat al erg genoeg, maar als er dissonantie ontstaat doordat het idee dat je goed bent of intelligent is aangetast omdat je weet dat je zojuist iets stoms of slechts hebt gedaan, moet je die wetenschap wegwerken. De meesten doen dit door hun gemene, schadelijke en domme gedrag te rechtvaardigen, om zo voor zichzelf hun geloof te kunnen handhaven dat ze goed, intelligent en bekwaam zijn. Zo werkt zelfrechtvaardiging, en dat is waarom het ons na verloop van tijd regelrecht de afgrond in kan helpen. Naarmate we vaker gedrag rechtvaardigen dat niet strookt met ons idee dat we competent zijn en deugen, wordt het moeilijker om te zeggen dat we iets verkeerds deden en de boel helemaal hebben verpest, om het vervolgens over een andere boeg te gooien.
Er zijn heel wat gelukkige mensen die geen verantwoordelijkheid voor hun gedrag nemen. Als iemand ze eens goed de waarheid vertelt, zeggen ze; hij had zeker een rotdag. Als ze iemand overstuur maken, leggen ze de schuld bij de ander, het is nooit hun fout.
Maar er zijn ook ongelukkige mensen waar het niet best mee gaat, die altijd bereid zijn toe te geven dat ze een fout hebben gemaakt. Is het dan niet beter om vrolijk door het leven te gaan, zelfs als dat betekent dat je je niet bewust bent van wat je bij anderen aanricht?
Het nemen van verantwoordelijkheid voor je fouten houdt geen direct verband met of je wel of niet gelukkig bent. Er zijn mensen die voortdurend klagen en beschuldigen en nooit verantwoordelijkheid nemen, precies zoals je beschrijft. Zij hoeven nooit onzeker te zijn over hun gedrag. Maar er zijn ook mensen die dissonantie verminderen door zichzelf de schuld te geven in plaats van hun gedrag te rechtvaardigen. In plaats van dat ze zeggen: ik moest die persoon wel slaan, het is zijn schuld want hij begon, zeggen ze: het was allemaal mijn schuld. Het punt waar het om gaat is dat bij elke beslissing die we nemen, bij elke aankoop, bij elke woordenwisseling, er op de een of andere manier dissonantie moet worden opgelost. Er zijn nuttige manieren om dit te doen, maar ook schadelijke manieren.
In elke relatie worden we geconfronteerd met de vraag wat we moeten denken als onze geliefde iets verkeerds doet. In een gelukkige relatie beschuldigen de partners elkaar niet, maar ze vergeven elkaar. Ze zien de tekortkoming als iets waar de partner niets aan kan doen, iets wat geen deel is van zijn aantrekkelijke kanten. Anderen lossen de dissonantie op een andere manier op. Ze zeggen dat ze met de verkeerde persoon samenleven, dat ze een verkeerd besluit hebben genomen door een relatie aan te gaan.
Hoe we ons eigen gedrag en dat van anderen zien, heeft grote gevolgen voor de manier waarop we met anderen omgaan. Als je kan zeggen: lieve schat, ik zat helemaal fout, het spijt me heel erg, ben je waarschijnlijk helemaal niet zo'n ongelukkig mens, omdat hier meestal heel goed op wordt gereageerd. Iedereen vindt het prettig om gelijk te krijgen.
Dus de waarheid over jezelf toegeven kan in het sociale verkeer ook voordelig zijn, zelfs als dat tegen het gevoel ingaat dat we zulke geweldige mensen zijn. De meeste mensen overschatten zichzelf nogal.
Inderdaad, je kent vast dat onderzoek wel waaruit blijkt dat 80 % van de mensen denken dat ze beter zijn dan gemiddeld. Mensen steken er enorm veel psychische energie in om zichzelf te beschermen tegen het gevoel dat ze iets verkeerd hebben gedaan of dat ze iemand hebben gekwetst. Het ironische is dat zodra mensen stoppen met zich te verzetten tegen het vasthouden aan een geloof - of dat nu een positieve karaktertrek is, je ideeën, een onbevredigende relatie, iets psychisch, een medische kwestie, een wetenschappelijke aanname, het kan van alles zijn - en toegeven dat hier iets niet aan klopte, dat ze dan vaak enorm opgelucht zijn.
Het oplossen van dissonantie zit werkelijk in onze aanleg. De hersens zijn aangelegd om informatie zodanig te vervormen dat onze opvattingen consoneren met nieuwe informatie en te zorgen dat we blijven werken aan de dingen waarin we geloven. Maar hoe om te gaan met fouten zit niet in onze aanleg. Onze cultuur heeft eigenlijk een soort fobie voor fouten. We hebben aangeleerd dat toegeven dat je een fout maakte betekent dat je toegeeft dat je stom bent. Dat is een volledig aangeleerd cultureel besef. Als individu, in gezelschappen, in organisaties, overal leer je dat je geen fouten moet toegeven. Als mensen leren dat het mogelijk is je fouten toe te geven zonder dat dat betekent dat je een sukkel bent, kun je bereiken dat mensen sneller toegeven dat ze een verkeerde richting waren ingeslagen, en dat ze het bewijs dat ze het mis hadden onder ogen durven te zien. Als dat kan, is de volgende stap dat je dingen kan verbeteren. In de medische wetenschap, in psychotherapie, in het bedrijfsleven, in de wetgeving, op al die gebieden hopen we dat de centrale figuren in staat zijn het bewijs te beschouwen als er een nieuwe en betere methode wordt ontwikkeld.
In het boek wordt ook behandeld dat DNA-onderzoek aantoont dat veel mensen onschuldig in de gevangenis zitten, maar toch weigeren officieren van justitie en advocaten toe te geven dat ze onschuldig zijn. Advocaten, aanklagers en zelfs de rechters laten zich leiden door dissonantie, en zijn daardoor niet in staat toe te geven dat ze een fout hebben gemaakt.
Inderdaad. We hebben allemaal de neiging de wereld onder te verdelen in goede mensen en slechte mensen. Het probleem dat we in het boek proberen op te lossen is dat de grootste problemen niet worden veroorzaakt door slechte mensen, maar door goede mensen die slechte dingen doen om de opinie die ze over zichzelf hebben staande te houden. In het juridisch systeem is dat heel goed waarneembaar. Zodra de politie ervan overtuigd is dat ze de dader hebben opgepakt, zijn ze blind voor bewijs dat het tegendeel aantoont.
Jullie zeggen in het boek dat de politie wordt getraind in het idee dat iedereen die wordt verhoord inderdaad schuldig is. Hiermee kunnen ze de leugens en manipulatie rechtvaardigen die ze inzetten om een bekentenis af te dwingen.
Precies. Dat is natuurlijk van veel belang vanwege de ondervragingstechnieken die door onze regeringen worden goedgekeurd, zoals marteling. Zodra je in de gevangenis bent gezet, moet je wel ergens schuldig aan zijn. We weten nog niet precies aan wat, maar je zal wel ergens schuldig aan zijn. Dat rechtvaardigt hoe we je behandelen om ervoor te zorgen dat je toegeeft dat je iets verkeerd hebt gedaan.
Natuurlijk worden er ook veel schuldige mensen aangehouden. Maar het systeem bepaalt dat we moeten bewijzen dat de verdachten schuldig zijn. Als dit systeem wordt omgekeerd, en er vantevoren van wordt uitgegaan dat de verdachte schuldig is, wordt het bewijs van zijn onschuld systematisch uitgesloten door het psychsiche mechanisme dat het bewijs wil laten kloppen met de aanname.
De ondervragers denken dat ze goed werk doen, en dat ze dankzij hun ervaring uit het gedrag van de verdachte of hoe ze in hun stoel zitten kunnen afleiden dat hij liegt of schuldig is. Dan wordt alles wat mogelijk is ingezet om ervoor te zogen dat deze persoon wordt opgeborgen. Dus nu gaat iemand voor tien jaar achter de tralies, en DNA-onderzoek spreekt de man vrij - wat doe je dan? Hoe kun je nu zeggen dat je het fout had, en dat je in deze zaak incompetent hebt gehandeld? Misschien zeg je, hij kan dan wel onschuldig zijn aan dit vergrijp, maar het is zeker dat hij schuldig is aan een heleboel andere zaken, dus hij zit niet onterecht in de bak. Er zijn allerlei rechtvaardigen. Okee, hij verkrachtte die vrouw niet, maar hij was er met nog een andere schuldige, dus hij deed het waarschijnlijk ook, alleen had hij geen zaadlozing. Ze staan zichzelf dit soort redeneringen toe. Ze beschermen zichzelf voor het bewustzijn dat ze een onbekwame aanklager waren. Het rechtssysteem maakt geen fouten. In zowel Canada als Groot-Brittannië groeit het besef dat er fouten kunnen worden gemaakt, en dat de uitspraak moet worden herroepen als er nieuw bewijs is. In de VS lijkt het erop dat men nog steeds niet durft toe te geven dat er zoveel onterechte veroordelingen zijn.
En de oorzaak zou zijn dat onze cultuur het toegeven van fouten niet beloont?
Precies. Onze cultuur in het algemeen, maar het juridisch systeem in het bijzonder. Een aanklager wees erop dat het lijkt alsof men zich niet realiseert dat men in elk menselijk systeem gedoemd is om fouten te maken. Er moeten dus net zoveel procedures bestaan om de onschuldigen vrij te pleiten als om de schuldigen te veroordelen.
In de politiek geeft men toe dat de opwarming van de aarde reëel is, maar er zijn veel mensen die dit tegenspreken. Wat voor motieven spelen hierbij eenrol? Het schijnt dat velen werkelijk geloven in hun anti-klimaatwijzigingspropaganda.
Hoe moet je je eigen zelfbedrog en rationalisaties doorbreken als er zoveel mensen zijn die zeggen dat je het goed hebt?
Het cruciaalste anti-gif tegen de bevestiging van onze vooroordelen, tegen onze gewoonte om onszelf te omringen met mensen die er dezelfde ideeën op na houden als wij zelf, is ervoor te zorgen dat we genoeg vrienden, collega's en medewerkers etc. hebben die het niet met ons eens zijn. Het prototype hiervoor is te vinden in de briljante biografie over Abraham Lincoln, Team of Rivals van Doris Kearns Goodwin. Lincoln stelde in zijn kabinet mensen aan die met hem van mening verschilden over hoe aan de slavernij een einde kon worden gemaakt. Hij wilde zichzelf confronteren met andere ideeën. John Kennedy leerde van het fiasco na de Bay of Pigs dat hij een situatie van groepsdenken had geschapen waarin het niet werd gestimuleerd om je persoonlijke, afwijkende mening te geven. We vinden het allemaal prettig ons te omringen met mensen die het met ons eens zijn, maar dat is natuurlijk gevaarlijk als je in een positie bent om te beslissen over leven en dood van duizenden mensen. Deze manier van groepsdenken bereikt in de regering van George Bush nieuwe hoogten, door loyaliteit te belonen, maar creativiteit of afwijkende opvattingen niet. Grote leiders begrijpen waarom het belangrijk is om dissidenten aan het woord te laten, waarom het van belang is om alle informatie rond een probleem te verzamelen en open te staan voor alle mogelijkheden voor je tot een besluit komt.
Als je moet kiezen tussen twee auto's, lees je zoveel mogelijk informatie over beide auto's. Maar nadat je er een hebt aangeschaft, stop je je te informeren over de auto die je niet hebt gekocht. Daarom is het cruciaal, in de politiek, wetenschap, het zakenleven of ons privéleven, om mensen om ons heen te hebben die ons zullen vertellen dat we op het punt staan er een zootje van te maken. Zodra mensen beseffen dat de kwaliteit van je leven en je beslissingen toeneemt als er mensen met afwijkende opvattingen in de buurt zijn die onze beslissingen aanvallen, is iedereen beter af.
Het hele punt in de wetenschap is om wetenschappers te dwingen de dingen die zij aannemen pas uit te spreken als ze stand houden na grondige controle van de feiten. De grote psycholoog Robert Abelson zei ooit tegen een student die een bepaalde hypothese niet kon loslaten, ook al faalden voortdurend al zijn proeven: Ga je op een gegeven moment toegeven dat er iets niet klopt aan je hypothese, of ga je het printen en wacht je tot iemand anders het je vertelt? En dat is het doel van de wetenschap: in staat zijn om je ideeën op de proef te stellen, en ze los te laten als ze niet ondersteund kunnen worden met bewijs.
Je hoeft niet eens een wetenschapper te zijn om wetenschappelijk te kunnen denken. Iedereen kan ervaren hoe opwindend het is om een slecht idee te laten varen ten gunste van een beter idee.
Dus zelfbedrog hoef je niet per se zelf te ontmaskeren, je kan het ook laten doen door mensen uit je omgeving. Kun je ook verkeerde denkbeelden doorbreken als je niet binnen zo'n cirkel verkeert? Denk bijvoorbeeld aan Irak: alle bewijzen laten zien dat dit een slecht idee was met een verkeerde uitwerking, maar desondanks blijven mensen vasthouden aan hun overtuigingen. Maar hoe kun je doordringen tot beleidsgroepen etc. als je hier zelf geen deel van uitmaakt?
Je stelt hier de cruciale vraag hoe je de beschermende laag van zelfrechtvaardiging lek kan prikken. Het antwoord is: het zal meestal niet lukken, vooral niet als de zichzelf rechtvaardigende persoon zoveel heeft geïnvesteerd in een bepaalde koers, vooral als die koers heeft geleid tot grote ellende en moeilijkheden voor zichzelf en anderen. Hoe meer er is geïnvesteerd in een bepaald beleid is geïnvesteerd, hoe moeilijker het is om door de beschermende laag heen te prikken, juist omdat het zo vernietigend is om te beseffen dat je verantwoordelijk bent voor een beslissing die fatale gevolgen heeft gehad. Stel je voor dat Bush zou toegeven dat hij een vernietigende beslissing had genomen die leidde tot vele doden, terwijl de kosten tot in de triljoenen dollars opliepen.
Als Bush een rationeel politicus was, zou hij beseffen dat hij de steun voor de oorlog is kwijtgeraakt, en daarom zou hij van koers veranderen, want anders zou hij de steun van het congres kwijtraken, en welke rationele politicus zit daar nu op te wachten? Het antwoord op die vraag is natuurlijk: niet een rationele politicus, maar een rationaliserende politicus. Mensen die zich hebben verdiept in de psychologie van de zelfrechtvaardiging voorspelden dus dat Bush precies zou gaan doen wat hij deed, namelijk meer van hetzelfde. Dat is zelfrechtvaardiging in actie.
De rest van het land spreekt zich uit tegen de oorlog, en tegen de politici, en republikeinen zullen overeind komen om de president en de regering te dwingen de wet en de uitspraken van het congres in acht te nemen. Als je een leider hebt die zichzelf zo volledig rechtvaardigt als Bush, moet de kritiek afkomstig zijn vanuit zijn eigen kringen, of door een grote meerderheid van de andere partij.
Als hij zowiezo al beïnvloedbaar is.
Inderdaad. Hij zal niet veranderen. Hij is ook niet voldoende staatsman om toe te geven dat hij een fout heeft gemaakt.
We spreken niet vaak over politiek, maar dit is een goed voorbeeld over hoe zelfbedrog werkt binnen de overheid en de regering.
Klopt. Dit gedrag is ook niet typisch voor republikeinen, er zijn ook voorbeelden van democraten die zichzelf tot het uiterste rechtvaardigden. Het is een universeel mechanisme.
Wat is de relatie tussen cognitieve dissonantie en religie en geloof in het paranormale? Gelovigen eisen geen bewijs voor hun geloof. Is dat een manier om de wrijving tussen conflicterende ideeën te verlichten?
Hoe belangrijker een geloof voor ons is, hoe krachtiger we de bewijzen zullen verwerpen die aantonen dat we het fout hebben. Wat zijn de meest bepalende aannames waarmee we ons identificeren? Religieus, politiek, misschien zelfs wetenschappelijk... wetenschappers denken ook niet altijd wetenschappelijk. Maar religie is natuurlijk het fundamenteelste. Het staat het vaakste centraal in de identiteit van mensen, het geeft ze een doel. Als je iets gelooft dat zo fundamenteel is voor je behoeftes, zul je het ten koste van alles verdedigen.
Wat mij als maatschappijwetenschapster fascineert is hoe mensen de dissonantie tussen wat hun godsdienst zegt en wat de feiten van het leven en de wereld laten zien proberen te verminderen. Evolutie is een goed voorbeeld. De meeste gelovigen accepteren dat het leven is geëvolueerd, maar zien geen kloof tussen het darwinisme en hun godsdienst. Veel fundamentalisten zien dat wel.
Er bestaat een enorme dissonantie tussen het geloof in een god die zorgt voor zijn uitverkoren volk en de holocaust. Hoe kunnen we dit verklaren? Hoe kan een goede god die de joden liefheeft zoiets hebben laten gebeuren? Hoe zouden mensen dit oplossen? Zouden ze geloviger worden of juist minder gelovig? Het blijkt dus dat hun geloof er door wordt versterkt. Dat is de kracht van dissonantie. Zo sterk is de behoefte om in god te geloven. Het wordt bijvoorbeeld verklaard door te zeggen dat god verantwoordelijk is voor het goede in de wereld, terwijl het menselijk gedrag verantwoordelijk is voor het kwaad. Of: god stelt het geloof van het uitverkoren volk op de proef. Dat geldt ook voor christenen die allerlei ellende doormaken: ze zeggen dat god hun geloof test. Daardoor kunnen mensen ondanks de verschrikkingen die ze soms meemaken toch hun geloof behouden. Het geloof is zo belangrijk om mensen een gevoel van veiligheid en betekenis te geven dat alles wat hiermee niet strookt op een andere manier wordt geïnterpreteerd. Als iemand een vliegramp overleeft, denkt hij vaak dat hij door god werd beschermd, ook al komen veel anderen om.
Volgens de wetenschap moeten ideeën dus worden aangepast als zich nieuw bewijs aandient. Maar de meeste mensen delen die wetenschappelijke geest niet. Heeft het enig nut om uit te leggen hoe absurd denkbeelden zijn of zullen mensen er zich juist hardnekkiger aan vastklampen? Denk bijvoorbeeld aan skeptische bestsellers zoals de boeken van Richard Dawkins. Dringt dwingend en onweerlegbaar bewijs ooit door tot mensen die in nonsens geloven?
Het is dus heel belangrijk dat wetenschappers begrijpen hoe cognitieve dissonantie werkt, want als ze zeggen: kijk toch eens hoe dom het is om dit of dat te geloven, forceren ze in feite iemand in een staat van dissonantie. Ik ben een intelligent, ruimdenkend, bekwaam en vriendelijk iemand, en jij staat me te vertellen dat ik idiote, foute ideeën heb? De groeten.
Als je begrijpt hoe dissonantie werkt, ben je beter in staat om anderen te overtuigen. Dat lukt niet door iemand ervan te overtuigen dat zijn geloof idioot is. Voor zo'n aanpak stel je je niet open.
Het is heel belangrijk dat wetenschappers niet een verkeerde toon aanslaan, zoals 'wij weten hoe het zit en jullie niet, want wij zijn intelligente wetenschappers, maar jullie niet.' Daardoor jaag je mensen in het defensief, en ze zullen hun denkbeelden nog sterker beschermen.
Of het nu gaat over creationisme, medische informatie, de kwaliteit van medisch onderzoek tegenover alternatieve medicatie, het is belangrijk te weten wat het voor iemand betekent om vast te houden aan bepaalde ideeën, voor je kan uitleggen dat het bewijs tegen die ideeën pleit. Het is belangrijk dat wetenschappers dit begrijpen als ze hun bevindingen willen overdragen.
Een advocaat die met dit soort vragen te maken heeft, zei onlangs: als een onderwerp zo wordt gesteld dat je een keuze moet maken tussen wetenschap en godsdienst, en je dwingt mensen hiertussen te kiezen, kiezen ze voor godsdienst. Ze denken dat dat het juiste is, omdat veel mensen religieus zijn. Maar je kan een onderwerpen ook zo inkleden dat die keuze tussen geloof of wetenschap niet hoeft te worden gemaakt. In plaats hiervan zeg je: sommige gelovigen accepteren de evolutie, en andere verwerpen dit, en wat zijn hun redenen hiervoor. Op die manier geef je gelovigen niet het gevoel dat ze de wetenschap moeten verwerpen.
Dus als de keuze tussen wetenschap en godsdienst onvermijdelijk is, moeten we dan maar net doen of dat niet zo is, omdat dat publiciteitstechnisch handiger is?
Nee. De taak van de wetenschap is de kennis van mensen te vergroten over wat de wetenschappelijke methode inhoudt, waarom het zo fascineert en belangrijke informatie kan geven over het menselijk gedrag, de medische wetenschap, ons lichaam, de kosmos, feiten over al deze onderwerpen die ontzagwekkend zijn, maar ook informatief en nuttig, en die in het voordeel van iedereen zijn.
Wetenschap gaat niet alleen over de dingen die we ontdekken en toepassen. Het is een krachtige manier van denken die ons aanzet onszelf te verbeteren.
We willen dat artsen hygiënische richtlijnen volgen, we willen graag dat psychotherapeuten zich niet bedienen van schadelijke therapieën, we willen niet dat ondervragers zich bedienen van technieken waardoor onschuldigen dingen bekennen die ze niet gedaan hebben.
Wat wetenschap kan overdragen is de vreugde van het proces om dingen te ontdekken. Voor een wetenschapper is tegenstrijdige informatie iets waar je wat van kan leren, niet iets wat je ego bedreigt. We zijn geen mensen die ideeën ontmaskeren, we brengen dingen voort, we verschaffen een nieuwe manier om problemen tegemoet te treden, en maken nieuwe oplossingen mogelijk. De wetenschap kan het beste op zijn eigen terrein blijven en doen waar het goed in is, in plaats van te proberen de godsdienst weg te nemen van mensen die er toch geen afstand van kunnen doen.
Tot slot nog een vraag over de mogelijkheden om het zelfbedrog te overwinnen, om te voorkomen dat ze voortdurend in dezelfde valkuilen stappen. Een van de oorzaken dat mensen in een positie raken die ze ertoe brengt zichzelf voor de gek te houden en schadelijk gedrag te rechtvaardigen, is dat ze niet goed weten hoe ze tegenstrijdigheden moeten oplossen. Ze nemen dus een defensieve houding aan, worden nog dogmatischer, maken hun tegenstanders zwart en zichzelf goed.
Als je begrijpt hoe cognitieve dissonantie werkt, kun je het direct in werking zien bij jezelf en bij anderen. Van mensen die ons boek hebben gelezen horen we steeds: het lijkt of we in een spiegel kijken, ik heb me nooit gerealiseerd dat ik dit deed. Iemand werd herinnerd aan de ruzies met zijn vader, en begreep opeens dat hij voortdurend zijn zienswijze zat te rechtvaardigen, en niet eens moeite deed om het vanuit het perspectief van zijn vader te begrijpen.
Je weet hoe een optische illusie werkt, maar je kan er niets aan doen dat je het perspectief voortdurend ziet veranderen. Maar je kan wel iets doen aan een mentale illusie. Zodra we inzien hoe het mechanisme werkt, kunnen we ons afremmen op het spoor dat we volgen. We zijn opeens beter in staat ons af te vragen of we wel de beste keuze maken, of dat onze interpretatie of ervaring de juiste is, of dat er andere manieren zijn om iets te bekijken. Kan ik uit mijn zelfrechtvaardigende spiraal treden, of zie ik nog iets over hoofd? Als het lukt de dingen op die manier te bekijken, kun je dat al snel in je eigen leven toepassen.
Als iemand zover is dat hij al zijn illusies over zichzelf onder ogen durft te zien, wat dan? Moet de waarheid tegen elke prijs boven water komen om onszelf te kunnen bevrijden?
Een mooie vraag, zal de waarheid ons kunnen bevrijden. Ik ben een voorstander van de waarheid. Het kan pijnlijk zijn om de werkelijkheid onder ogen te zien. Het inzicht dat je misschien verantwoordelijk was voor een breuk in de familie, dat je de problemen van een klant of patiënt verergerde in plaats van ze beter te maken. Twee aspecten hierbij zijn cruciaal. Het eerste is dat je je eigen gedrag onder ogen ziet en verantwoordelijkheid neemt voor schadelijke gevolgen van je daden. Maar ten tweede: je kan best doorgaan met het rechtvaardigen van je daden. Maar als je dat niet doet, dan kun je er iets van leren, zodat je niet steeds dezelfde fouten maakt. Dat is het hele doel van het doorbreken van dat patroon van rechtvaardigen, dat we stoppen met steeds hetzelfde te doen. Je kan niet leren van je fouten als je niet beseft dat je ze gemaakt hebt. Iedereen kent die ingewikkelde herinnering aan een situatie die escaleerde omdat iemand dit of dat deed, en het was allemaal zijn schuld. Maar misschien was dat wel niet zo. Die manier van denken kan je inzicht verrijken. Het kan een manier zijn om dingen los te laten, te stoppen met beschuldigen, om de dingen makkelijker te maken. Je geeft een fout toe, je vergeeft jezelf, je hebt wat compassie met jezelf, maar daarna maak je die fout niet meer. Al die elementen hebben met het proces te maken.
Interessante links.
- Boekbespreking
- http://nl.wikipedia.org/wiki/Cognitieve_dissonantie
- http://en.wikipedia.org/wiki/Cognitive_Dissonance
- Wikipedia talkpagina
- Cognitive consequences of forced compliance. Artikel van Leon Festinger en James M. Carlsmith (1959).
- Een recensie van When prophecy fails van Leon Festinger, van de hand van Gie van den Berghe.
- Cognitieve Dissonantie: Attitudes Veranderen om Gedrag te Rechtvaardigen, Psypress.com.
- Dissonanties in het zuredruivenmechanisme van john Elster
- http://en.wikipedia.org/wiki/When_Prophecy_Fails
- http://nl.wikipedia.org/wiki/Leon_Festinger
Auteur:
Dit artikel is 14508 keer gelezen.
twee reacties
